بیماری سلیاک که “انتروپاتی حساس به گلوتن” یا “اسپروی سلیاک” نیز نامیده می‌شود، نوعی واکنش ایمنی است که در اثر خوردن گلوتن بروز می‌یابد. گلوتن پروتئینی است که در گندم، جو و چاودار وجود دارد. برآورد می‌شود که از هر صد نفر در سراسر جهان، یک نفر به سلیاک مبتلا باشد. وقتی بیماری که مبتلا به این بیماری است، گلوتن مصرف می‌کند، بدنش واکنشی ایمنی نشان می‌دهد که با حمله کردن به لایۀ پوشش دهندۀ داخلی رودۀ کوچک همراه است. این واکنش اجازه نمی‌دهد که بعضی مواد مغذی جذب شود و در نتیجه بیمار با مشکل سوءجذب مواجه می‌شود.

علائم سلیاک

سلیاک نشانه‌های متعددی دارد و این نشانه‌ها در کودکان و بزرگسالان یکسان نیست. علائم و نشانه‌های گوارشی سلیاک در بزرگسالان عبارت است از:

• اسهال
• خستگی شدید
• کاهش وزن
• نفخ و گاز شکم
• دل درد
• حالت تهوع و استفراغ
• یبوست

البته بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به سلیاک نشانه‌هایی دارند که ارتباطی به دستگاه گوارش ندارد. این نشانه‌ها به شرح زیر است:

• کم‌خونی، معمولاً در اثر کمبود آهن
• کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان) یا نرم شدن استخوان (استئومالاسی)
• راش و حساسیت پوستی همراه با تاول و خارش (درماتیت هرپتی‌فرم)
• زخم شدن دهان
• سردرد و خستگی
• آسیب‌های سیستم عصبی شامل بی‌حسی و گزگز دست و پا، مشکلات احتمالی مربوط به تعادل و اختلال شناختی
• درد مفصلی
• کاهش عملکرد طحال (هیپواسپلنیسم)

علائم سلیاک در کودکان

احتمال بروز مشکلات گوارشی در کودکان بیشتر از بزرگسالان است و علائم زیر در کودکان مبتلا به سلیاک دیده می‌شود:

• حالت تهوع و استفراغ
• ورم کردن شکم
• گاز
• اسهال مزمن
• یبوست
• مدفوع بدبو و کمرنگ

علل ابتلا به سلیاک

ترکیبی از ژنتیک، خوردن مواد غذایی حاوی گلوتن و عامل‌های دیگر می‌تواند منجر به سلیاک شود، اما دلیل دقیق ابتلا به این بیماری مشخص نیست. بیماری سلیاک گاهی اوقات بعد از جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس عاطفی شدید فعال می‌شود. شیوۀ تغذیۀ نوزاد، عفونت‌های معده و روده و باکتری‌های دستگاه گوارش نیز ممکن است در ابتلا به سلیاک نقش داشته باشد.

زمانی که سیستم ایمنی بدن واکنش شدیدی به گلوتن موجود در مواد غذایی نشان می‌دهد، این واکنش به برجستگی‌های مو مانند بسیار ظریفی که رودۀ کوچک را می‌پوشانند، آسیب می‌زند؛ این برجستگی‌ها که اصطلاحاً به آنها پرز گفته می‌شود، جذب مواد مغذی را تسهیل می‌کنند. بنابراین زمانی که پرزهای روده آسیب می‌بیند، مواد مغذی نمی‌تواند به خوبی جذب بدن شود.

عامل‌های خطر

بیماری سلیاک معمولاً در میان افراد زیر شایع‌تر است:

• فردی که سابقۀ ابتلا به بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتی‌فرم در میان اعضاء خانواده‌اش وجود دارد.
• بیماران مبتلا به دیابت نوع 1
• بیماران مبتلا به سندرم داون یا سندرم ترنر
• افراد مبتلا به بیماری خودایمنی تیروئید
• کولیت میکروسکوپی (کولیت کلاژنی یا لنفوسیتی)
• بیماری آدیسون

عوارض سلیاک

چنانچه بیماری سلیاک درمان نشود، بیمار با عوارض زیر مواجه می‌شود:

• سوءتغذیه: چنانچه روده کوچک نتواند مواد مغذی کافی جذب کند، بیمار دچار سوءتغذیه می‌شود. ممکن است سوءتغذیه کم‌خونی و کاهش وزن را به دنبال داشته باشد. سوءتغذیه در کودکان می‌تواند منجر به کوتاهی قد و رشد آهسته شود.
• ضعیف شدن استخوان‌ها: سوءجذب کلسیم و ویتامین D ممکن است منجر به نرمی استخوان (ریکتز یا استئومالاسی) در کودکان و کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان یا استئوپنی) در بزرگسالان شود.
• ناباروری و سقط جنین: سوءجذب کلسیم و ویتامین D ممکن است مشکلات تناسلی را در پی داشته باشد.
• عدم تحمل لاکتوز: آسیب دیدن رودۀ کوچک باعث می‌شود که بیمار بعد از خوردن یا نوشیدن فرآورده‌های لبنی حاوی لاکتوز دچار اسهال و دل درد شود. البته زمانی که روده التیام بیاید، بیمار توانایی تحمل لبنیات را دوباره به دست می‌آورد.
• سرطان: بیماران مبتلا به سلیاکی که رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نکنند، بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به انواع مختلف سرطان از قبیل سرطان روده کوچک و سرطان لنفوم روده قرار دارند.
• مشکلات سیستم عصبی

تشخیص

بیماری سلیاک را می‌توان با انجام یک آزمایش خون ساده تشخیص داد. بیماران مبتلا به سلیاکی که گلوتن می‌خورند، میزان بعضی پادتن‌ها در خونشان بالاتر از حد نرمال است. بالا بودن میزان پادتن‌ها به این خاطر است که چون سیستم ایمنی بدن گلوتن را تهدیدی برای خود به شمار می‌آورد، به محض مشاهدۀ گلوتن این پادتن‌ها را تولید می‌کند. بیماران باید رژیم بدون گلوتنی را قبل از آزمایش خون پادتن‌ها رعایت کنند، تا نتیجۀ آزمایش دقیق باشد.

چه افرادی باید غربالگری سلیاک را انجام دهند؟

• کودکان بزرگتر از سه سال و بزرگسالانی که علائم سلیاک را تجربه می‌کنند، باید آزمایش تشخیصی سلیاک را انجام دهند.
• احتمال ابتلای وابستگان درجه یک بیماران مبتلا به سلیاک شامل والدین، خواهرها و برادرها و فرزندان یک به ده است؛ حال آن که درصد شیوع سلیاک در میان افراد معمولی تنها یک درصد است.
• تمام بیماران مبتلا به اختلال‌های خودایمنی مرتبط یا عارضه‌های دیگر، به ویژه دیابت شیرین نوع یک، بیماری خودایمنی تیروئید، بیماری خودایمنی کبد، سندرم داون، سندرم ترنر، سندرم ویلیامز و کمبود انتخابی ایمونوگلوبولین A (IgA) در معرض خطر ابتلا به سلیاک قرار دارند.

کنترل علائم بیماری سلیاک

بیماری سلیاک عارضه‌ای مادام‌العمر است که هیچ درمانی ندارد. بااین حال بیماران مبتلا به این عارضه می‌توانند علائمشان را با رعایت یک رژیم غذایی سختگیرانه بدون گلوتن به خوبی مدیریت کنند. چنانچه بیماری دچار کمبود شدید مواد مغذی باشد، پزشک مصرف مکمل‌های معدنی و ویتامین‌های بدون گلوتن را توصیه می‌کند و در صورت لزوم دارو برای درمان راش پوستی تجویز می‌کند.

روده کوچک بعد از چند روز رعایت کردن رژیم بدون گلوتن شروع به التیام یافتن می‌کند و حال بیمار بهتر می‌شود.

غذاهای ممنوع برای بیماران مبتلا به سلیاک

بیماران مبتلا به سلیاک باید از خوردن غذاهای زیر اجتناب کنند، مگر آن که روی بسته‌بندی غذا بدون گلوتن بودن آن درج شده باشد:

• پاستا و ماکارونی
• نان
• کیک
• پای
• بیسکوئیت
• شیرینی
• آبجو
• انواع سس‌ها
• عصاره گوشت

غذاهای مفید برای بیماران مبتلا به سلیاک

خوشبختانه مواد مغذی و خوراکی‌های بسیاری وجود دارد که به طور طبیعی فاقد گلوتن هستند. حذف غذاهای فرآوری شده، گنجاندن مواد غذایی کامل در رژیم غذایی و توجه به نوشته‌های روی بسته‌بندی مواد غذایی رعایت رژیم بدون گلوتن را بسیار آسان‌تر می‌کند.

برای مثال بیماران مبتلا به سلیاک می‌توانند با مصرف غذاهای زیر یک رژیم سالم و بدون گلوتن داشته باشند:

• گوشت قرمز، ماکیان و غذاهای دریایی
• تخم مرغ
• لبنیات
• میوه
• غلات بدون گلوتن مانند برنج، گندم سیاه، ارزن و کینوا
• سبزیجات
• حبوبات
• آجیل
• چربی‌های سالم
• گیاهان و ادویه‌ها

 

چکیده

بیماری سلیاک نوعی بیماری ایمنی است که بیماران مبتلا به آن، به دلیل آسیبی که گلوتن به روده کوچکشان می‌زند، قادر به مصرف گلوتن نیستند. اگر بیمار مبتلا به سلیاک، مواد غذایی حاوی گلوتن بخورد، سیستم ایمنی بدنش با آسیب زدن به روده کوچک واکنش نشان می‌دهد. گلوتن پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار است.