برای بررسی علت ناباروری در زنان، باید از باروری طبیعی بیشتر بدانیم. سیستم تولیدمثل زنان بسیار پیچیده عمل می‌کند. همه تخمک‌هایی که ممکن است هر ماه از تخمدان زن آزاد شده و با اسپرم لقاح کنند، از بدو تولد در بدن او حضور دارند. با گذشت زمان از تعداد این تخمک‌ها کاسته می‌شود. به طور طبیعی هر ماه در میانه سیکل قاعدگی یک تخمک از تخمدان زن آزاد می‌شود. تخمک از طریق لوله فالوپ به رحم منتقل می‌شود. اگر با اسپرم لقاح صورت بگیرد، بارداری رخ می‌دهد. در غیر این صورت در سیکل بعدی، مجدد خونریزی قاعدگی رخ می‌دهد.

این مراحل توسط هورمون‌های تولید شده از هیپوتالاموس، هیپوفیز و تخمدان تنظیم می‌گردد. هیپوتالاموس مغز ماده‌ای به نام هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) تولید می‌کند. این هورمون به صورت مستقیم روی سلول‌های غده هیپوفیز اثر می‌گذارد. به دنبال آن دو هورمون محرک تخمک‌ گذاری از هیپوفیز آزاد می‌شود. آن‌ها هورمون جسم زرد (LH) و هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) نام دارند. آن‌ها پس از وارد شدن به جریان خون، روی تخمدان اثر می‌گذارند.

برای بررسی علل ناباروری در زنان، اختلالات هر قسمت از دستگاه تولیدمثل را جداگانه بررسی می‌کنیم:

تخمدان

تخمدان‌ها وظیفه نگهداری تخمک‌های زن از بدو تولد را بر عهده دارند. این عضو تحت تاثیر هیپوتالاموس و هیپوفیز، هورمون‌های استروژن، پروژسترون و تستوسترون را تولید می‌کند. تخمدان با استفاده از بالا و پایین بردن توازن این هورمون‌ها، سیکل قاعدگی و باروری را شکل می‌دهد.

به بررسی اختلالات مرتبط با تخمدان که موجب ناباوری می‌شوند می‌پردازیم.

اختلال در تخمک‌گذاری

این اختلال ممکن است به دلیل تخمک‌ گذاری نامنظم و یا عدم تخمک‌ گذاری ایجاد شود. در صورتی که تخمک از تخمدان‌ها آزاد نشود، اسپرم چه چیزی را بارور کند؟ تخمک‌ گذاری طبیعی، ماهانه و در میانه سیکل قاعدگی خانم‌ها رخ می‌دهد. طی این فرآیند تخمک بالغ از تخمدان جدا شده و وارد لوله فالوپ می‌شود. معمولا در خانم‌هایی که به صورت ماهیانه خونریزی، درد سینه و درد زیر شکم را تجربه می‌کنند، تخمک‌ گذاری وجود دارد.

اختلالات تخمک‌ گذاری بر اساس علت زمینه‌ای تقسیم‌بندی می‌شوند.

• سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
  عدم توازن هورمون‌ها در این بیماری موجب تخمک گذاری نامنظم می‌شود. این بیماری با چاقی، مقاومت به انسولین، موی زائد صورت و بدن و آکنه همراه است. این سندرم شایع‌ترین علت ناباروری در زنان است.
• اختلالات هیپوفیز و هیپوتالاموس
  عوامل بسیاری مانند ورزش شدید، استرس روحی، کاهش و افزایش شدید وزن، تنظیم ترشح هورمون‌های هیپوفیز و هیپوتالاموس را بر هم می‌زنند. به دنبال آن، تخمک گذاری و عادت ماهیانه هم نامنظم رخ می‌دهد.
• نارسایی تخمدان زودرس(POF)
  در نارسایی زودرس تخمدان، زنان در سن کمتر از 40 سال تخمک‌های خود را از دست می‌دهند. تخمدان دیگر تخمکی تولید نمی‌کند و سطح استروژن هم کاهش می‌یابد و دیگر عادت ماهیانه رخ نمی‌دهد. این بیماری ممکن است به صورت خود ایمنی، ارثی و یا به دنبال شیمی درمانی رخ دهد.
• بیماری‌های سیستمیک
  کم‌کاری و پرکاری تیروئید، بیماری مزمن کبدی و کلیوی، سندرم ترنر
• پرولاکتین بالای خون
  هورمون پرولاکتین توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود. تولید بیش از حد این هورمون، موجب کاهش استروژن می‌شود. به دنبال این تغییرات ناباروری ایجاد می‌شود. همیشه هیپوفیز علت تولید پرولاکتین بالا نیست. بعضی از داروها نیز این عوارض را به وجود می‌آورند.

بالا رفتن سن تخمک‌ها

سن عامل مهمی در تعیین موفقیت باروری است. تخمک‌های هر زن، هم‌سن خودش هستند. هر چه سن خانم‌ها بالاتر برود، تعداد و کیفیت تخمک‌ها کاهش می‌یابد. هر خانم در سن بلوغ حدود 300/000 فولیکول در تخمدان خود دارد، که هر ماه یکی از آن‌ها بالغ شده و به صورت تخمک آزاد می‌شود.

چه عواملی موجب از دست رفتن فولیکول‌ها می‌شوند:

• سیگار
• رادیوتراپی
• شیمی‌درمانی
• بیماری خود ایمنی

لوله‌های فالوپ غیرطبیعی/چسبندگی لگن

بیماری‌های لوله و چسبندگی لگن مانع حرکت طبیعی تخمک و اسپرم در لوله فالوپ می‌شوند.

مهمترین علت اختلال لوله‌ای، بیماری التهابی لگن است. این بیماری نوعی عفونت رحم و لوله‌های فالوپ است که به علت باکتری‌های منتقل شده از راه جنسی مانند کلامیدیا و گنوره ایجاد می‌شود. اندومتریوز شدید هم در عملکرد لوله اختلال ایجاد می‌کند.

چسبندگی‌های ناشی از جراحی حفره شکم، بیماری التهابی روده و سل لگن می‌تواند در لوله‌ها انسداد ایجاد کند.

رحم

ساختار غیرطبیعی رحم و یا تغییرات بافت اندومتر می‌تواند موجب اختلال در جایگزینی تخمک بارورشده و یا سقط آن شود.

لیومیوم رحم

لیومیوم‌ها تومورهای خوش‌خیمی از جنس ماهیچه‌های صاف رحم هستند. نوعی از آن‌ها به نام لیومیوم‌ زیرمخاطی در روند جایگزینی جنین اختلال ایجاد می‌کند و شانس باروری را پایین می‌آورد. اما در بقیه موارد تاثیری در باروری نداشته‌اند.

آناتومی غیرطبیعی رحم

چسبندگی‌های داخل رحم ناشی از جراحی‌های قبلی و عفونت، ساختار غیرطبیعی مادرزادی مانند رحم دوشاخ، پولیپ‌های اندومتر می‌توانند در جایگزینی جنین اختلال ایجاد کنند.

ضعف فاز لوتئال سیکل قاعدگی

بعد از آزادسازی تخمک، در فاز لوتئال جسم زرد موجود در تخمدان هورمون پروژسترون تولید می‌کند تا اندومتر رحم آماده پذیرش جنین شود. در صورتی که جسم زرد هورمون کافی تولید نکند، رحم هم توانایی پذیرش جنین را نخواهد داشت.

اندومتریوز

اندومتریوز زمانی رخ می‌دهد که بافت اندومتر رحم در جای دیگری غیر از رحم قرار بگیرد و رشد کند.

این بیماری به روش‌های متفاوتی باروری را کاهش می‌دهد. رشد نابه‌جای اندومتر و جراحی برداشت این بافت، در رحم اسکار ایجاد می‌کند. این اسکارها می‌توانند موجب اختلالات آناتومیک و چسبندگی لگن شوند. توده اندومتریوما یکی از اشکال اندومتریوز است که در تخمدان تشکیل می‌شود. وجود این توده و برداشت جراحی آن هم روی باروی اثر منفی دارد.

همچنین اندومتریوز موجب تولید مواد التهابی می‌شود که روند طبیعی تخمک‌گذاری، بارور شدن آن و جایگزینی جنین را مختل می‌کنند.

اختلالات ایمنی

سندرم آنتی فسفولیپید

این سندرم از طریق فرایند ایمونولوژیک حاملگی را در مراحل ابتدایی پس می‌زند و یا جفت را تخریب می‌کند.

بیماری سلیاک

زنان مبتلا به بیماری سلیاک که تحت درمان نیستند، در معرض خطر بیشتری برای ناباروری و سقط جنین هستند.