مالتیپل اسکلروزیس یا به اختصار ام اس (MS) یک بیماری ناتوان‌کننده است که بر مغز و نخاع، یعنی سیستم عصبی مرکزی اثر می‌گذارد. سیستم ایمنی بدن در اثر ابتلا به بیماری ام اس به غلاف محافظ (میلین) پوشش دهندۀ فیبرهای عصبی حمله می‌کند و به بروز مشکلات ارتباطی بین مغز و بقیۀ بدن دامن می‌زند. در نتیجه التهاب، بافت همبند جای زخم یا ضایعه ایجاد می‌شود. این بیماری در نهایت آسیبی دائمی را به عصب‌ها وارد می‌کند.

علائم بیماری ام اس

افراد مبتلا به بیماری ام اس با طیف وسیعی از علائم مواجه می‌شوند. علائم با توجه به ماهیت بیماری در بیماران مختلف متفاوت است؛ همچنین بیماران علائم گوناگونی را در طول دورۀ بیماری، بسته به محل قرارگیری فیبرهای عصبی درگیر تجربه می‌کنند. از این گذشته شدت علائم نیز ممکن است از یک سال تا سال دیگر، از یک ماه تا ماه دیگر و حتی از یک روز تا روز دیگر تغییر کند. خستگی شدید و دشواری در راه رفتن از شایع‌ترین علائم ام اس به شمار می‌آید.

دلایل مختلفی برای به سختی راه رفتن افراد مبتلا به بیماری ام اس وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بی‌حسی بالا یا پایین پا
• دشواری در حفظ تعادل
• ضعف عضلانی
• اسپاستیسیتی (سفتی) عضلات
• اختلال دید
• خستگی شدید

اختلالات دید زیر از علائم شایع ام اس محسوب می‌شود:

• معمولاً دید یک چشم به مرور زمان کمتر می‌شود یا کاملاً از دست می‌رود و اغلب بیماران هنگام حرکت دادن چشم دچار درد می‌شوند.
• دوبینی طولانی مدت
• تاری دید

علائم عمومی بیماری ام اس عبارت است از:

• نامفهوم شدن گفتار
• سرگیجه
• درد یا گزگز بخش‌هایی از بدن
• مشکلات جنسی
• اختلال در عملکرد روده و مثانه
• رعشه
• اختلالات شناختی شامل مشکلات مربوط به تمرکز، حافظه و مهارت‌های حل مسئله
• افسردگی

نشانه‌های اولیه بیماری ام اس

ام اس در برخی بیماران به یک‌باره بروز می‌یابد، حال آن که علائم آن در بقیۀ بیماران آن‌قدر خفیف است که بیماران علائم را به راحتی ندیده می‌گیرند. شایع‌ترین علائم اولیه بیماری ام اس عبارت است از:

• بی‌حسی و گزگز بازو یا پای درگیر یا یک سمت صورت: این احساس مشابه سوزن سوزن شدنی است که هنگام خواب رفتن پایتان احساس می‌کنید، با این تفاوت که بدون هیچ علت مشخصی رخ می‌دهد.
• به هم خوردن تعادل و ضعیف شدن پاها: بیمار به راحتی هنگام راه رفتن یا انجام دادن دیگر فعالیت‌های بدنی سکندری می‌خورد و به زمین می‌افتد.
• دوبینی، تاری دید یا از دست دادن بخشی از قدرت دید: این اختلال‌ها می‌تواند نشانۀ اولیۀ ابتلا به ام اس باشد. همچنین برخی بیماران دچار چشم درد نیز می‌شوند.

ممکن است این علائم اولیه مدتی برطرف شوند و بعد دوباره شروع شوند؛ بین زمان بهبودی و عود علائم ممکن است چند هفته، چند ماه یا حتی چند سال فاصله باشد. این نشانه‌ها می‌تواند به دلایل مختلفی بروز یابد؛ بنابراین تجربۀ این علائم لزوماً به معنای ابتلا به ام اس نیست.

علل بروز

لایۀ محافظ میلین که دور فیبرهای عصبی را می‌پوشاند، در اثر ابتلا به بیماری ام اس آسیب می‌بیند. مشخص نیست که چرا برخی مبتلا به ام اس می‌شوند و عده‌ای از این بیماری در امان می‌مانند. به نظر می‌رسد ترکیبی از عامل‌های محیطی و ژنتیک در بروز این بیماری نقش داشته باشد. حمله کردن سیستم ایمنی بدن به میلین موجب التهاب می‌شود. در نتیجه بافت همبند جای زخم یا ضایعه ایجاد می‌شود. التهاب و بافت همبند جای زخم انتقال پیام بین مغز و دیگر بخش‌های بدن را مختل می‌کند.

بیماری ام اس ارثی نیست، اما ابتلای یکی از والدین یا خواهرها و برادرها به ام اس احتمال دچار شدن به این  بیماری را برای بقیۀ اعضای خانواده اندکی بالاتر می‌برد. دانشمندان ژن‌هایی را کشف کرده‌اند که ظاهراً استعداد ابتلا به ام اس را افزایش می‌دهد.

انواع بیماری ام اس

چهار نوع ام اس وجود دارد:

• سندرم بالینی مجزا (CIS): این سندرم فقط شامل یک اپیزود می‌شود و نخستین حمله‌ است که علائم آن حداقل 24 ساعت طول می‌کشد. چنانچه حملۀ دیگری در آینده رخ دهد، پزشک ام اس عود کننده ـ بهبود یابنده را تشخیص می‌دهد.
• ام اس عود کننده ـ بهبود یابنده (RRMS : (RRMS شایع‌ترین نوع بیماری ام اس است که در تقریباً 85 درصد از بیماران مبتلا به ام اس مشاهده می‌شود. RRMS شامل دوره‌هایی از حملات علائم جدید یا رو به افزایش است که دوره‌هایی از بهبودی را به دنبال دارد؛ علائم در این دوره‌های بهبودی به طور کامل یا نسبی برطرف می‌شود.
• ام اس پیشرونده اولیه (PPMS): علائم به مرور زمان و بدون دوره‌های عود یا بهبود اولیه تشدید می‌شود. زمانی که علائم تشدید می‌شود و بعد برای مدتی کمتر می‌شود، برخی بیماران دوره‌های پایداری را تجربه می‌کنند. تقریباً 15 درصد از بیماران مبتلا به ام اس دچار PPMS هستند.
• ام اس پیشرونده ثانویه (SPMS): بیماران در ابتدا دوره‌های عود و بهبود را تجربه می‌کنند، سپس بیماری با روند ثابتی پیشرفت می‌کند.

عامل‌های خطر

عامل‌های زیر خطر ابتلا به بیماری ام اس را افزایش می‌دهد:

• سن: احتمال ابتلا به ام اس در هر سنی وجود دارد، اما این بیماری معمولاً افراد در بازه سنی 16 ـ 55 سال را درگیر می‌کند.
• زن بودن
• سابقه خانوادگی
• عفونت‌های خاص: ویروس‌های مختلفی در ابتلا به بیماری ام اس نقش دارند، یکی از این ویروس‌ها ویروس اپشتین بار است که باعث مونونوکلئوز عفونی (بیماری بوسه) می‌شود.
• نژاد: سفیدپوستان، به ویژه سفیدپوستان اروپای شمالی بیشتر از بقیۀ مردم جهان در خطر ابتلا به ام اس قرار دارند. ام اس پایین‌ترین درصد شیوع را در میان آسیایی‌ها، آفریقایی‌ها یا بومیان امریکا دارد.
• آب و هوا: ام اس بالاترین درصد شیوع را در کشورهای با آب و هوای معتدل مانند کانادا، شمال ایالات متحده، نیوزیلند، جنوب شرقی استرالیا و اروپا دارد.
• کمبود ویتامین دی
• ابتلا به بیماری‌های خودایمنی: احتمال ابتلا به ام اس در افراد مبتلا به بیماری تیروئید، دیابت نوع یک یا بیماری التهابی روده اندکی افزایش می‌یابد.
• استعمال دخانیات

عوارض بیماری ام اس

ضایعه و آسیب ناشی از ام اس در هر نقطه‌ای از سیستم عصبی مرکزی ممکن است به وجود بیاید و هر بخشی از بدن را ممکن است درگیر کند. شایع‌ترین عوارض ام اس عبارت است از:

• گرفتگی یا سفتی عضلات
• فلج شدن، به ویژه فلج شدن پاها
• مشکلات مثانه، روده یا اختلال جنسی
• تغییرات روانی و ذهنی مانند فراموشکار شدن یا نوسانات خلقی
• افسردگی
• صرع
• شکستگی استخوان
• آرتریت (بیماری‌های التهابی مفصل)
• پوکی استخوان
• اضطراب
• درجاتی از اختلالات شناختی

تشخیص

پزشک ام اس را برمبنای نتایج معاینۀ عصبی و آزمایش‌های دیگر و بررسی پروندۀ پزشکی تشخیص می‌دهد.

آزمایش‌های تشخیصی ام اس عبارت است از:

• اسکن MRI: MRI ضایعه‌های فعال و غیرفعال در سراسر مغز و نخاع را نشان می‌دهد.
• تست پتانسیل‌های برانگیخته بینایی: گذرگاه‌های عصبی به منظور تحلیل فعالیت الکتریکی در مغز تحریک می‌شود.
• پونکسیون کمری (نمونه‌برداری از مایع نخاعی): این عمل به منظور یافتن ناهنجاری‌های موجود در مایع نخاعی انجام می‌شود و برای تشخیص افتراقی بیماری‌های عفونی مفید است.
• آزمایش خون: آزمایش خون با هدف رد احتمال ابتلا به عارضه‌های دیگری انجام می‌شود که علائمی مشابه علائم ام اس دارند.

برای تشخیص بیماری ام اس باید شواهدی دال بر دمیلیناسیون (آسیب دیدن و از بین رفتن غلاف میلین) در زمان‌های مختلف در چند ناحیه از مغز، نخاع یا عصب‌های بینایی به دست بیاید. همچنین پزشک باید احتمال ابتلا به عارضه‌های دیگری مانند بیماری لایم، لوپوس و سندرم شوگرن را که علائمی مشابه علائم ام اس دارند، رد کند.

مدیریت علائم ام اس

درمان دارویی بیماری ام اس

داروهای مختلفی برای کمک به مدیریت علائم ام اس وجود دارد که پزشک معالج در صورت لزوم آنها را تجویز می‌کند.

تغذیه و ورزش

رعایت یک رژیم غذایی متعادل، دارای کالری‌های پوچ کم و سرشار از فیبر و مواد مغذی برای مدیریت علائم ام اس و حفظ یک زندگی سالم مفید است.

ورزش مداوم برای حفظ سلامتی جسمی و روانی مهم است، حتی اگر فرد دچار ناتوانی شده باشد. چنانچه حرکت فیزیکی برای بیمار دشوار باشد، شنا یا ورزش در استخر به بیمار توصیه می‌شود. همچنین کلاس‌های یوگای خاصی نیز برای بیماران مبتلا به ام اس در نظر گرفته شده است.

دیگر درمان‌های مکمل

مطالعات انگشت‌شماری در زمینۀ سودمندی درمان‌های مکمل‌ انجام شده است، اما کمبود مطالعات مرتبط به معنای مفید نبودن این درمان‌ها نیست. روش‌های زیر استرس بیمار را کاهش می‌دهد و به آرامش بیشتر او کمک می‌کند:

• مدیتیشن
• ماساژ
• تای چی
• طب سوزنی
• هیپنوتیزم
• موسیقی درمانی

توصیه‌های تغذیه‌ای برای بیماران مبتلا به ام اس

به نظر نمی‌رسد که تغذیه تاثیری بر روی ماهیت بیماری ام اس داشته باشد، اما تغذیۀ مناسب به کنترل بعضی نشانه‌ها و چالش‌ها کمک می‌کند. برای مثال خوردن مواد غذایی پرچرب و کربوهیدرات‌های ساده کمکی به رفع خستگی شدید بیماران ام اس نمی‌کند.

غذاهای مفید

• میوه و سبزیجات
• منابع بدون چربی پروتئین مانند ماهی و گوشت بدون پوست ماکیان
• غلات کامل و سبوس‌دار و دیگر منابع فیبر
• آجیل
• حبوبات
• لبنیات کم‌چرب
• آب فراوان و مایعات دیگر 

غذاهایی که باید از مصرفشان پرهیز کنید

• چربی اشباع شده
• چربی ترانس
• گوشت قرمز
• غذاها و نوشیدنی‌های سرشار از قند
• غذاهای با میزان سدیم بالا
• خوراکی‌های فرآوری شده

 

چکیده

ام اس بیماری مزمنی است که سیستم عصبی مرکزی، به ویژه مغز، نخاع و عصب‌های بینایی را درگیر می‌کند. این بیماری طیف وسیعی از علائم را در سراسر بدن ایجاد می‌کند.