بە کۆبوونەوەی یان پە شڵخەی نائاسایی خانەکان لە ناو مێشک، گرێی مێشکی دەگوترێ. کاسەڵەی مێشک (قاپێلکە) کە مێشک دادەپۆشێنێ، یەکجار پەیت و پتەوە. هەر جۆرە پەرەسەنیەکی نائاسایی لەم بارستایی کەمە دا دەتوانێ ببێتە هۆی کێشە. گرێی مێشکی جۆری جیاوازی هەیە. هندک لەم پەڵە نائاساییانە شێرپەنجەیی نین (بەچارەسەری) هندکیش شێرپەنجەیینە (بێچارەسەری). ئەم نەخۆشییە ڕەنگە لە مێشک ڕا دەسپێبکات (گرێیەکانی سەرەتایی مێشکی) دەنا ڕەنگە شێرپەنجە لە بەش و ئەندامەکانی جەستە دەسپێبکات و پاشان بگاتە مێشک و تەشەنەسەنی بکاتە ناو مێشک (گرێی مێشکی متاستاز)

جۆرەکانی گرێی مێشکی

گرێی مێشکی سەرەتایی لە مێشک و بابەتەکانی ژێرەوە سەرچاوە دەگرێ:

• خانەکانی مێشکی
• ناوپەنچک و کاژییەک (پەڕەی مێشک) کە دەوروبەری مێشک دادەپۆشێت و بە مێنەنژ دەناسرێت
• خانەکانی دەماری
• لوویەکان

دەکرێ گرێیی سەرەتایی بەچارەسەری یان شێرپەنجەیی بێ. باوترین جۆری گرێی سەری لە گەورەساڵەکان، گلیۆما و مێنەنژیۆمایە.

گلیۆما

بەم گرێیانەی کە لە خانەکانی گلیال سەرچاوە دەگرن، گلیۆما دەگۆترێ. ئەم خانانە پتر:

• لە بنەمای ناوەندی دەماری بەرگری دەکات
• خۆراکی کۆئەندامی ناوەندی دەماری دابین دەکات
• ئاڵۆزییەەکانی خانی کۆنتڕۆڵ دەکات
• شیکردنەوەی نۆرۆنەکانی مردوو

گلیۆما لە جۆرەکانی جیاوازی خانەکانی گلیاڵ سەرچاوە دەگری.

جۆرکانی گرێی کە لە خانەکانی گلیاڵ دەسپێدەکەن داگری بابەتەکانی خوارەوە دەبن:

• گرێیەکانی ئاسترۆسیت وەک ئاسترۆسیتۆما کە سەچاوەی لە مێشکی سەرەکییە.
• گرێیەکانی ئەلیگۆدەندرۆگلیا (خانی کەمناسراو) کە پتر لە بەشی لاجانگ و شیشنگی پێشەکی دەبینرێ.
• گلیۆبلاستۆما کە لە شانەی مێشک سەرچاوە دەگرێ و هێڕشکارانەترین جۆرە.

گرێیەکانی سەرەتایی مێشکی دیکە

گرێیەکانی دیکە داگری بابەتەکانی ژێرەوە دەبن:

• گرێیەکانی ڕژێنەی (لوو) هیپۆفیز کە بە جۆری باو بەچارەسەرینە.
• گرێیەکانی ڕژێنەی پینەئاڵ (کاجی)  کە ئەگەری هەیە بەچارەسەری یان بێچارەسەری بێ.
• ئێپاندیمۆم کە پتر بەچارەسەرینە.
• کرانیۆفارێنژیۆما کە پتر لە منداڵآن ڕووی دەدات و بەچارەسەرینە بەڵام هندک دروشمی گشتی کڵینیکی وەک گۆڕانکاری لە ڕادەی بینایی و باڵغ بوون و زووپێگەیوی مناڵان بەدواوەیە.
• لەنفۆمی سەرەتایی کۆئەندامی ناوەندی دەماری کە بێچارەسەرینە.
• گرێیەکانی سەرەکی خانی فەرمی مێشک کە دەتوانن بەچارەسەری یان بێچارەسەری بن
• مێنەنژیۆما کە لە مێنەنژ سەرچاوە دەگرن.
• شوانۆما لەم خانانەی کە پۆشەنی بەرگری دەماری (میەلین) بەدی دێنن سەرچاوە دەگرێ، بەم خانانە شوان دەگوترێ.

مێنەنژیۆما و شوانۆما پتر لەم تاکانەی کە تەمەنییان نێوان 40 بۆ 70 ساڵە ڕووی دەدا. مێنەنژیۆما پتر لە ئافرەتەکان باوە. شوانۆما لە پیاوان وئاگرەتان بە یەک ڕادە بینراوە. بە جۆری باو ئەم گرێیانە بەچارەسەرینە بەڵام بە پێی ئەندازە و شوێنەکەیان دەتوانن بەکیشە و مەترسیدار بن. گرێیەکانی مێنەنژیۆما و شوانۆما کەمن بەڵام بە پێی هەبوونییان یەکجار هێرشکارن.

تومۆر و گرێیەکانی دوایی و متاستازی مێشک

گرێیەکانی دوایی مێشک، زۆربەی شێرپەنجەکانی مێشکی داگر دەبن. ئەم گرێیانە لە بەشەکانی تری جەستە دەسۆێدەکەن و پاشان تەشەنە یان مێتاستاز دەکەنە سەر مێشک. ئەم گرێیانەی کە لە درێژە دا ناوییان دێنین مێتاستاز دەکەنە سەر مێشک:

• شێرپەنجەی سیپەلاک
• شێرپەنجەی مەمک
• شێرپەنجەی گورچیلە
• شێرپەنجەی پێست

گرێ و تومۆرەکانی دوایی جەستە هەمیشە بێچارەسەرینە. تومۆری بەچارەسەری لە بەشێکی جەستە بۆ بەشیکی تر تەشەنە و مێتاستاز ناکەن.

بابەتەکانی مەترسیدار

پێشینەی خێزانی

تەنیا لە سەتا 5 بۆ 10 لە هەر هەموویب شێرپەنجەکان لە ڕێگەی ژێنەتیک دەگوازترینەوە یان میراتینە. تەشەنە کردنی ژێنەتیکی گرێیەکانی مێشکی زۆر بە دەگمەنە. ئەگەرکوو چەن کەس لە خێزانی ئێوە پێشینەی هەبوونی گرێی مێشکییان هەیە، سەردانی پزیشک بکەن. لەم بارەوە پزیشک دەتوانێ بۆ سەردانی ڕاوێژکاری ژێنەتیکیتان پێ پێشنیار بکات.

تەمەن

مەترسی تووش بوون بە گرێی مێشک بە زۆر بوونی تەمەن پتر دەبێ.

لە ژێر کارتێکەری مادەکانی کیمیایی تایبەتی بوون، وەک ئەم مادانەی کە لە شوێنی کار و ئیش پەیوەندیتان لە گەڵیان هەیە، ئەگەری تووش بوون بە سێرپەنجەی مێشک پتر دەکەن

لە ژێر کارتێکەری ئیشاعە بوون

ئەگەری تووش بوون بە گرێی مێشیکی بۆ ئەم کەسانەی کە چوونەتە ژێر پڕشنگ خستنی ئیشاعەی یۆنیزان، زۆرترە. هەروەها بە هۆی هێرشی ناوەکی ئەتۆمییەوەش ئەم ئیشاعانە پرشنگ خستن دەکەن. بەسەرهاتی ناوەکی لە فۆکۆشیما و چێرنۆبیل نموونەیەک لە چوونە ژێر پڕشنگ خستنی ئیشاعەی یۆنیزانی خەڵکییە.

نیشانە و دروشمەکان

دروشمی گرێی مێسکی پەیوەندی بە شوێن و ئەندازەی گرێیەکە هەیە. هندک لە تومۆر و گرێیەکان بە هێرش کردن بۆ سەر شانەکانی مێشکی، ڕاستەوخۆ زیان دەگەیێنن بۆ مێسک و هندکی تر گوشار دەخەنە سەر لایەنەکانی مێشک. بە گوشار هێنانی گرێی پەرەئەستێن بۆ شانەکانی مێسکی، دروش و نیشانەی بەرچاو بەدیار دکەون.

یەکێک لە  دروشمەکانی باوی گرێی مێشکی ژانەسەرە. ئەگەری هەیە هانەسەرهایەک ئەزموون بکەن کە:

• بەیانیان کاتی لە خەو هەڵستان ڕادەی تووندترە
• کاتی خەو ڕووی دەدا
• بە کۆخین، پشمین یان وەرزش کردن ڕادەی ئازارەکەی پتر دەبێ

هەروەها ڕەنگە ئەم بارودۆخە ئەزموون بکەن:

• هێرشەکانی نوێ یان گۆڕانکاری لە ڕێژەی ژانەسەر
• ئەم ژانەسەرانەی کە بە هێواشی بەردەوام و سەخت تر دەبن
• تێکچوون و ڕشانەوەی بێ هۆکار
• کێشەی بینایی وەک لێڵ بوونی بینایی، دووبینی یا لە سەت دانی بینایی پەڕانپەڕی
• لە دەست دانی وردەوردەی هەست یان جووڵەی دەست یان پێ
• ئاڵۆزی و تێکچوون لە هاوسەنگی
• ئاڵۆزی و تێکچوون کە دوان و قسەکردن
• سەرلێشێواوی
• گۆڕانکاری کەسایەتی یان ئەخلاقی
• فێ و گەشکە گرتن بەتایبەت لەم کەسانەی کە پێشینەی گەشکە کردنیان نییە
• تێکچوون و ئاڵۆزی لە گوێچکە و بیسەری

پێزانین و دۆزینەوەی گرێی مێشک

پێزانینی گرێی مێسکی بە پشکنینی فیزیکی و چاوپێکەوتنی پێشینەی پزیسکی تاک دەسپێدەکات. پشکنین و چاوپێکەوتنی فیزیکی داگری پشکنینی ڕێکی دەماری دەبێت. پزیشک تاقیکاریەک ئامادە دەکات تاکوو بزانێ کە ئایا دەمارەکانی کاسەڵەی مێشک زیانیان بەرکەوتووە یان نەخێر. ئەم دەمارانە لە ناو مێشکی ئێوە جیگر بوونە.

پزیشک بە ئێفتالمۆسکۆپ چاوی جەنابتان پشکنین دەکات. ئێفتالمۆسکۆپ ئامێرێکە کە بە یارمەتی لێی، لە ڕێگەی گلێنە نوور تێگری تۆڕینەی چاو دەکەن. بەم سێوەیە پزیشک دەتوانێ بزانێ کە گلێنەی چاو بە نوور چە جۆرە کاردانەوەیەکی هەیە. هەروەها پزیشک دەتوانی بە چاولێکردنی ڕاستەخۆی چاوی نەخۆش دروشمەکانی هەڵماسینی دەمارەکانی چاو چاوپێکەوتن بکات. بە پێی زۆر بوونی زەخت و گوشاری ناو کاسەڵەی سەر، گۆڕانکاریهایەک لە دەمارەکانی چاوی ڕوو دەدات.

ئەگەری وەی هەیە پزیشک بابەتەکانی ژێرەوەش هەڵسەنگاندن بکات:

• هێزی ماسوولکەیی
• هاوسەنگی
• بیرەوەی و زەین
• توانای ئەنجام دانی تاوتوێ کردنی بیرکاری

پاشی پشکنینی پزیشکی، پزیشک داواتان لێ دەکات فەحس و تاقیکاری دیکەش ئەنجام بدەن کە داگری ئەم بابەتانەی خوارەوە دەبێت:

 سی تی ئسکەنی مێشک

لە سئ تی ئسکەن دا ، پزیشک دەتوانێ لە چاو ماشینی ئیشاعەی ئیکس ئسکەنێکی ڕێکتر لە جەستەی ئێوە بەدەست بێنێت. ئەم کارە دەکرێ بە کۆنراست یان بی کۆنتراسی ئەنجام بدرێت. لە سی تی ئسکەنی مێشک، بە کەڵک وەرگرتن لە ڕەنگێکی تایبەتی کە یاریدەی پزیشکان دەدات هندک لە بنەمایەکان وەک ڕەگ و دەمارەکانی خوینی ئاشکرا و ڕوونتر بەدیار بکەون، کۆنتراسیت بەدەست دێت.

MRI سەر

دەکرێ بۆMRI  لە ڕەنگێکی تایبەتی کەڵک وەرگیرێ تکوو یارمەتییەک بێ بۆ وەی کە پزیشک بە ئاسانی بتوانی گرێیەکەی سەر بدۆزیتەوە. جیاوازیMRI  لە گەڵ سی تی ئسکەن لەمە دایە کە لە ئیشاعەی ئیکس کەڵک وەرناگرێ و بە جۆری گشتی وێنەی تایبەتی مێشک نیشان دەدا و وردەکاری پتر  بەدیار دەخات.

ئانژیۆگراڤی

لەم جۆرەدا، لە ڕەنگێک کە پتر لە ڕێگەی ماسوولکەی ڕان بۆ ناو شادەماری لەش تێوەشان دەکرێ، کەڵک وەردەگیرین. ڕەنگەکە دەچێتە ناو شادەمارەکانی مێشک و یارمەتی پزیشک دەدا بۆ وەی کە شێوەی دەمارەکانی دابینکەر و هێنەری خوێنی مێشک ببینێت. لە کاتی نەشتەرگەری لەم زانیارییانە کەڵک وەردەگیرێت.

ئیشاعەی ئیکسی قاپێلکەی سەر

ئەگەری وەی هەیە گرێی سەری ببێیتە هۆی شکان یان قەڵشینی قاپێلکەی سەر. بە پێی ڕوودانی ئەم ڕەوتە ئیشاعەی ئیکس دەتوانێ ئەم ڕووداوە بدۆزێتەوە و نیشانی بدات. هەروەها بە کەڵک وەرگرتن لەم شێوازە خڵتەی کەلسیۆم کە بە جۆری باو داگری گرێ و تومۆرە بە دیار دەکەوێت. ئەگەرکو شیرپەنجە گەیشتبێتە ئێسکەکان، خڵتەی کەلسیۆم لە گەڕانی خوێن دەبیندرێت.

شانەهەڵگری

کاتی شانەهەڵگری، بەشێکی گچکە لە لوویەکە هەڵدەگیریت. پسپۆڕی دەمارەکان پشکنینی دەکات. بە شانەهەڵگری دەردەچێت کە گرێیەکە بەچارەەرییە یان بێچارەسەرییە. هەروەها بەدیار دەکەوێت کە ئایا شێرپەنجەکە لە مێشک دەسپێکی کردووە یان لە ئەندامەکانی لەش..

چارەسەری

چارەسەری گرێیەکانی مێشکی بە بەم هۆکارانەی ژێرەوە پەیوەندی هەیە:

•  جۆری گرێ
• ئەندازەی گرێ
• شوێنی گرێ
• بارودۆخی تەندرووستی گشتی نەخۆش

باوترین جۆری شێوازی چارەسەری گرێیەکانی بێچارەسەری نەشتەرگەرییە. ئامانجی ئەم نەشتەرگەرییە ئەمەیە کە تاکوو ئەم ڕادەیەی دەکرێ بە بێ زیان بەرکەوتن بە بەشەکانی سەلامەتی مێشک ، شێرپەنجەکە هەڵبگیرێت. هندک لە گرێیەکان لە شوینێک بەدیهاتوون کە دەرهێنانییان ئاسان و سادەیە و، بەڵام شوینی هندکی تر لە جێگایێکە کە هەڵگرتنی گرییەکە کەم و سنووردار دەکات، تەنانەت هەڵگرتنی بەش
ێکی گچکەش لە گرێیەکە دەتوانی مسۆگەری خۆی بنوینێ.

داگری مەترسییەکانی نەشتەرگەری مێشک دەکری چڵک کردن و خوێنرێژی ناو ببەین. هەروەها  ئەم گرێیانەی کە لە بواری بالینیش مەترسیدارن لە ڕێگەی نەشتەرگەری هەڵدەگیرێن. گرێی مێتاستازی مێشک، بە پێی ڕینوومایی جۆری شێرپەنجەی سەرەکی چارەسەر دەکرێ. نەشتەرگەری لە گەڵ شیوازەکانی تری چارەسەری هەر وەک چارەسەری تیشکی و چارەسەری کیمیایی تێکەڵ دەکرێ. چارەسەری وەرزشی و چارەسەری کاری و چارەسەری ووتەیی پاسی نەستەرگەری دەماری ئێوە بۆ چاکەسازی یارمەتی دەدات.